Maar dat betekent niet dat hij niet zegt wat hij wil. Hoe maak je een goede politieke cartoon? En houd je daarbij rekening met boze reacties? Studio Europa Maastricht vraagt het Tom Janssen, de winnaar van de European Cartoon Award 2021 en sinds jaar en dag criticus van de macht, met een knipoog. ‘Onze hoofdtaak is het bekritiseren van de overheid.’
Allereerst: wat zien we op de winnende cartoon?
‘Dit was in de tijd van de demonstraties in Belarus tegen het regime van Loekasjenko. De Europese Unie is erg gebonden in het buitenlandbeleid, er is geen centrale macht. Dat is een treurige situatie en blijft altijd een frustratie voor Europa. Daarom vond ik het beeld van een mimespeler passend: iemand die doet alsof, maar eigenlijk weinig kan. Het standbeeld verwijst naar een stalinistische dictatuur en het omverwerpen van een dictator.’
Hoe komt u op uw ideeën?
‘Ik weet nog steeds niet precies hoe het werkt, soms zit je hartstikke vast en kom je er niet uit. Het begint meestal met het zoeken van onderwerp dat past bij het nieuws. De actualiteit moet context bieden, dan heb ik geen tekst nodig om de tekening uit te leggen. Ik besteed veel tijd aan het lezen van de kranten, het zoeken van onderwerpen.
Daarna moet ik verzinnen of ik er iets van vind en er iets mee kan. Dat vraagt broedwerk, veel schetsen en weggooien. Vervolgens moet ik er iets leuks van maken, dat komt pas als ik nog maar een uur of drie de tijd heb. Ik heb de druk van de deadline nodig, dan wordt alles vloeibaar. Vaak komt een invalshoek pas op het laatste moment.’
‘Vrijheid van meningsuiting is verworven om de autoriteiten te bekritiseren’
Zijn er ook saaie onderwerpen?
‘Nee, het is altijd mogelijk om een andere invalshoek te verzinnen, maar als je een tijdje meeloopt krijg je natuurlijk een déjà vu met onderwerpen die terugkeren. Het kan ook zijn dat ik niet zo betrokken ben bij het onderwerp, maar dat kan juist iets zeggen over dat onderwerp. De Brexit was zo’n eindeloos iets, wat moet ik er nu weer over zeggen? Dat is gewoon lastig, maar dan is dát het onderwerp.’
Waartoe is een politiek tekenaar op aarde, wat u betreft?
‘Het gaat erom dat wij de overheid bekritiseren, de boven ons gestelden. Dat vind ik onze hoofdtaak als politiek tekenaars. Het gaat niet om onderlinge kritiek. Wat dat voor zin heeft, weet ik niet. We functioneren al moeizaam genoeg. Nee, vrijheid van meningsuiting is verworven om de autoriteiten te bekritiseren.’
‘Er is ontzettend veel beeldtaal in onze cultuur, maar dat wil niet zeggen dat het goed gelezen of begrepen wordt’
Politieke tekenaars worden niet zelden bedreigd, of erger. Censureert u zichzelf?
‘Ik zit vol zelfcensuur. Vergelijk het met een familiefeestje: daar mag je ook zeggen wat je wilt, maar je weet met wie je te maken hebt en hoe je het formuleert. Ik heb geen zin om mezelf te poneren, zo van: ‘kijk eens hoe ik hierin sta’. Ik ben geen ruziezoeker. Het gaat erom dat je iets vertelt op een manier die mensen snappen. Dat neemt niet weg dat je natuurlijk moet kunnen zeggen wat je wilt. Ik ben in staat om te zeggen wat ik wil, maar op manier die aankomt zonder dat het contraproductief werkt.
Het probleem met ons werk is dat je dingen ook heel stellig kunt neerzetten, waardoor mensen zich daaraan gaan ergeren. Die ergernis leidt af van wat wat je daadwerkelijk wilt zeggen. Dat vind ik bizar aan de cartoons die ophef veroorzaken: die zijn soms volledig verkeerd geïnterpreteerd. Er is ontzettend veel beeldtaal in onze cultuur, maar dat wil niet zeggen dat het goed gelezen of begrepen wordt. Mensen zijn vaak toch al vooringenomen. Dan denk ik: heb je goed gezien waar deze cartoon over gaat?’
Wat is wel uw stijl?
‘Ik werk anekdotisch en teken alledaagse, gewone situaties. Ik hou ervan om het klein te houden, zodat mensen zichzelf herkennen. Ik ben niet zo goed in symbolische beelden. Daar voel ik ook een zekere gêne voor. Die symboliek, dan word je bijna een zendeling. Dat past me niet zo. Bovendien is het gemakzuchtig: het fascinerende van nieuws is dat veel gebeurtenissen vol dilemma’s zitten. Vol keuzes waarvan je achteraf zegt: hoe kon iemand dat doen? Dat is boeiender. Voor wereldvrede en een schoon milieu zijn we allemaal.’
U heeft vrijwel alle belangrijke prijzen gewonnen. Tijd om te stoppen op het hoogtepunt?
‘Ik ken niemand die wil stoppen! Het werk heeft relevantie en ik vind het leuk, het is een combinatie van politiek en speelsheid. Het is een heerlijk vak.’
Tom Janssen (1950) is politiek tekenaar voor landelijk dagblad Trouw en een aantal regionale dagbladen. Ook wordt zijn werk gepubliceerd in buitenlandse kranten, zoals The New York Times en Le Monde. Hij is de winnaar van de tweede editie van European Cartoon Prize en won eerder tweemaal de Inktspotprijs, de Nederlandse prijs voor de beste politieke cartoon.
De European Cartoon Award is door Studio Europa Maastricht en de European Press Prize opgericht in 2019, het jaar waarin The New York Times besloot helemaal te stoppen met het plaatsen van redactionele cartoons. Het doel van beide organisaties is om cartoonisten aan te moedigen in hun belangrijke werk. Studio Europa Maastricht en de European Press Prize beschouwen cartoons als een onmisbaar onderdeel van het publieke debat in en over Europa. In de universele taal van het beeld overstijgen ze grenzen en leggen de vinger op de zere plek. Wars van conventies, uitdagend, creatief en speels; cartoons zijn het waarmerk van de open en democratische Europese samenleving. Bezoek de website van de European Cartoon Award voor meer informatie.
