Bart van den Boom (1969) van Viewmaster Projects is de curator van No Access, de tentoonstelling die nog t/m 13 november 2022 te zien is in het gangenstelsel van de Cannerberg in Maastricht. In donkere, afgebakende ruimtes zijn eenentwintig verschillende werken te zien: videokunst, korte documentaires, animaties en interactieve media-installaties. Ze voeren je mee in de actuele realiteit van migratie en grenscontroles. Van den Boom: “Ik wilde een invoelbare tentoonstelling maken die een ander bewustzijn wakker maakt dan de media doen, zodat onze haast onontkoombare verzadiging met nieuwsbeelden van vluchtelingen open wordt getrokken en je denkt: wat is het allemaal veel en heftig.”
Waar een nieuwsbericht van een paar alinea’s meestal maar even blijft hangen, raken de verhalen van en over vluchtelingen in deze tentoonstelling je in je hart. De locatie draagt daar mede aan bij. In het strakke gangenstelsel van mergel en beton lag tijdens de Koude Oorlog een hoofdkwartier van de NAVO. Dikke stalen deuren herinneren aan de angst voor atoombommen destijds. “Inhoudelijk en visueel was dit wat mij betreft de beste plek voor deze tentoonstelling. Vanuit de Cannerberg werden de grenzen van Europa gecontroleerd en werden data verzameld over wat de Russen deden. Zo werden bijvoorbeeld hun vliegbewegingen over Duitsland in de gaten gehouden. Het Limburgs Landschap, de beheerder van de Cannerberg, stond gelukkig meteen open voor samenwerking”, zo vertelt Van den Boom.
“Normaal kun je alleen met een gids naar binnen, maar ik wilde dat mensen vrij konden rondlopen. Het gevoel van desoriëntatie in zo’n vreemde omgeving is een wezenlijk onderdeel van de tentoonstelling. Ook de kou, de akoestiek, het donker en het feit dat je geen netwerk hebt op je telefoon dragen bij aan een veel zintuiglijkere en directere ervaring dan wanneer je deze werken bijvoorbeeld in een museum zou zien. Ik heb een scenografie bedacht om een goede opbouw en afwisseling tussen de verschillende type videowerken en perspectieven op grenzen te creëren. Bovendien wilde ik het Europese verhaal van de bunker en het wereldwijde migratievraagstuk stapsgewijs met elkaar verbinden.”
Om te voorkomen dat mensen verdwalen in het gangenstelsel, zijn diverse doorgangen afgezet. Ook technisch was het geen gemakkelijke tentoonstelling om te maken. “We hebben stroom moeten aanleggen, de houten panelen rotten snel weg en ook voor de beamers is het heftig. Maar als ik zie wat de tentoonstelling oproept, is dat het meer dan waard”, aldus Van den Boom.
Vanwege de (Europese) migratiethematiek, was Studio Europa Maastricht vanaf het begin een belangrijke inhoudelijke partner voor Van den Boom. Samen hebben ze ook studenten bij de tentoonstelling betrokken. “Zij hebben een aantal werken uit de tentoonstelling gekozen en zich hier de afgelopen tijd in verdiept. Op 3 november organiseren we een speciale rondleiding waarbij de studenten een toelichting geven op hun favoriete video’s. Aansluitend is er een discussiebijeenkomst.”
“Bovendien wilde ik het Europese verhaal van de bunker en het wereldwijde migratievraagstuk stapsgewijs met elkaar verbinden.”
Vanuit Viewmaster Projects loopt sinds vorig jaar ook een samenwerking met de minor ‘The Narrative’ van de opleiding Communicatie- en multimediadesign van Zuyd Hogeschool. Daarin werd ook een van de animatiefilms uit No Access ontwikkeld. In een aangrijpende animatiefilm vertelt student Osman Taheri het verhaal van zijn eigen vlucht uit Afghanistan en het lot van zijn buurmeisje dat achterblijft. “Toen ik dit werk vorig jaar voor het eerst zag, wist ik meteen dat het een plek moest krijgen in de tentoonstelling.”
Van den Boom liep al enkele jaren rond met het idee voor de tentoonstelling, maar hij had niet kunnen bevroeden hoezeer hij tijdens het schrijven van de subsidieaanvragen zou worden ingehaald door de realiteit. “Het bizarre is dat ik de alinea’s waarin ik de actuele context schetste voortdurend moest aanpassen aan de situatie in Oekraïne. Steeds meer Oekraïense vluchtelingen stonden opeens aan de Poolse grens, waar in de winter daarvoor nog duizenden vluchtelingen uit Syrië, Irak en Iran werden teruggeduwd naar Wit-Rusland. Ik had de kunstwerken voor de tentoonstelling al geselecteerd, maar aan het werk Blink van Anita Groener zijn door de kunstenaar nog wel beelden van Oekraïense vluchtelingen toegevoegd.”
Mede door de tentoonstelling in de Cannerberg te organiseren, hoopt Van den Boom ook andere mensen dan het typische kunstpubliek te bereiken. “De meeste kunstliefhebbers hoef ik niet te overtuigen van de urgentie van de vluchtelingenproblematiek. Om juist ook andere doelgroepen te bereiken, werken we bijvoorbeeld samen met RTV Maastricht. Zij maken portretten van Syrische bootvluchtelingen die via Ter Apel in Nederland zijn gekomen en hier een verblijfsvergunning hebben gekregen. Ook komen veel leerlingen van middelbare scholen naar de tentoonstelling kijken. We hebben een special educatieprogramma rondom de documentaire Shadow Game van Eefje Blankevoort en Els van Driel ontwikkeld. De documentaire gaat over jongeren die in hun eentje naar Europa gevlucht zijn. In No Access zijn twee portretten hieruit te zien.”
Door de combinatie van autobiografische werken, datavisualisaties en meer symbolische videowerken, voel je in de tentoonstelling hoe het menszijn van vluchtelingen wordt aangetast. Dat is ook wat Van den Boom politici en beleidsmakers mee wil geven met de tentoonstelling. “Dat het migratievraagstuk uiteindelijk altijd over mensen gaat, over mensen die op zoek zijn naar veiligheid, naar een veilig leven. Dat het heftig is als jij in een donkere nacht in een rubberen bootje over zee naar de overkant gaat en je geen idee hebt of je het redt. Dat je dat risico neemt, betekent dat het heel erg nodig voor je was om te gaan. Het heeft echt niet alleen te maken met meer geld willen verdienen. Volgens mij is dat amper aan de orde en moeten er vooral hele goede redenen zijn om te willen gaan.”
“Grenzen zijn natuurlijk maar een construct.”
“Grenzen zijn natuurlijk maar een construct. Ikzelf voel me bijvoorbeeld veel meer Europeaan dan Nederlander, mede doordat Maastricht zo’n Europese stad is. De Cannerberg loopt ook onder grenzen door, van Nederland en België. Toen de NAVO hier nog zat, werkten Belgen, Nederlanders, Duitsers, Engelsen en Amerikanen samen aan één doel. Met No Access hoop ik mensen de vluchtelingenproblematiek vanuit meerdere perspectieven te laten bekijken.”
Van den Boom vervolgt: “De mens is voor mij het belangrijkste in de hele tentoonstelling. Zelfs de datavisualisaties gaan over mensen. Daar zouden beleidsmakers en politici zich van bewust moeten zijn: dat het niet over cijfers en percentages gaat, maar over mensen.”
Je kunt de tentoonstelling No Access nog tot 13 november 2022 bezichtigen in het voormalig NAVO-hoofdkwartier Cannerberg in Maastricht. Meer informatie en tickets hier.
