Op 6 november 2023 geeft de Zwitserse Nora Wilhelm (Aarau, 1993) op Maastricht University een lezing over mens- en klimaatbewuste systeemverandering. Hoe kunnen we de hoofdoorzaken, en niet slechts de symptomen, aanpakken van de uitdagingen waar we nu voor staan?
Wilhelm studeerde International Affairs op de Universiteit van St. Gallen en Social Innovation op de Universiteit van Cambridge en voltooide een aantal aanvullende trainingen, zoals in Ecosystem Leadership bij het Presencing Institute. Ze was een leider binnen het Europees Jeugdparlement en werd voor haar werk erkend door instellingen als UNESCO, Forbes 30 under 30 en het VN-Milieuprogramma. In Zwitserland richtte ze collaboratio helvetica op, een facilitator van sociale innovatie en systeemverandering, en the well • change atelier. Sinds kort maakt ze ook deel uit van het Dalai Lama Fellowship voor jonge, sociale vernieuwers. Studio Europa Maastricht sprak met haar.
Volgens Wilhelm is ons huidige democratische systeem onvoldoende in staat om te reageren op de complexe uitdagingen waar we mee geconfronteerd worden. “Jonge mensen vragen aan de generaties boven hen om iets te doen aan de klimaatverandering, maar er gebeurt te weinig. Ook de ontwikkelingen van sociale media en artificiële intelligentie gaan veel sneller dan regelgevers kunnen bijhouden. Bovendien vinden nog altijd te veel zakelijke belangen hun weg naar de politiek. Rechtse partijen hebben vaak financiële banden met industrieën die bijdragen aan de vernietiging van onze planeet. In Zwitserland zijn ze niet eens verplicht om dat transparant te maken.”
“Jonge mensen vragen aan de generaties boven hen om iets te doen aan de klimaatverandering, maar er gebeurt te weinig.”
Wilhelm ziet een oplossing in meer directe betrokkenheid voor burgers. “Democratie is een illusie zonder actief burgerschap. Burgers moeten de kans krijgen om betrokken te raken en het collectieve belang te dienen. In Zwitsersland heeft iedereen de mogelijkheid om wetswijzigingen voor te stellen en daar handtekeningen voor te verzamelen. Dat is geweldig. Ons parlement was bijvoorbeeld veel te traag met actie ondernemen op het gebied van klimaatverandering. Daarom gingen bezorgde burgers de straat op, verzamelden handtekeningen en zorgden zo voor belangrijke wetswijzigingen op dit gebied. Op Europees niveau bestaat die mogelijkheid helaas nog niet.”
Wilhelm beschouwt de Europese Unie als “een ambitieus, gedurfd, fantastisch en tegelijkertijd moeilijk project. We moeten doorgaan met het verkennen van de volledige mogelijkheden ervan, want internationale bestuursstructuren en betere coördinatie zijn heel belangrijk voor de aanpak van globale uitdagingen. In de context van de Verenigde Naties is steeds zichtbaarder hoe de EU als één front optreedt en vaak een progressieve stem is voor zaken zoals duurzaamheid. Ik wou dat Zwitserland er ook deel van uitmaakte; niet omdat de EU perfect is zoals ze is, maar we worden er hoe dan ook rechtstreeks door geraakt, dus dan kunnen we net zo goed deel uitmaken van het ontwerp- en besluitvormingsproces.”
Persoonlijk motivatie
“Ik ben geboren in een typische middenklasse-familie in het Duitstalige deel van Zwitserland. Mijn moeder was de eerste van haar familie die naar de universiteit ging, in die van mijn vader ben ik de eerste. Toen ik zes was, verhuisden we naar Genève. Daar kwam ik in een compleet andere omgeving, cultuur en taal terecht. Ik leerde Frans met een jongen die was gevlucht uit Turkije en mijn beste vriend werd. Die ervaring opende mijn ogen voor het willen begrijpen van anderen en zelf begrepen willen worden.
Een ander kantelmoment was toen ik op mijn zestiende voor een uitwisseling van mijn middelbare school in Canada was en voor het eerst hoorde over de genocide in Rwanda. Elizabeth Dalairre, de toenmalige vrouw van Roméo Dallaire, hield een lezing en vertelde hoe haar man als hoofd van de VN-blauwhelmen in Rwanda geen mandaat had om in te grijpen bij de genocide die onder zijn ogen plaatsvond. Dit schokte me ontzettend. In diezelfde tijd kwam ik ook meer te weten over de ontbossing in het Amazonegebied en de toestanden in slachthuizen. Al deze dingen deden mijn bubbel barsten en sindsdien probeer ik bij te dragen aan een betere toekomst voor iedereen. In het begin vooral door naar demonstraties te gaan en vrijwilligerswerk te doen bij NGO’s op het gebied van armoede, internationale ontwikkeling en duurzaamheid, en later steeds meer door andere jongeren bij deze doelen te betrekken.”
Ook haar deelname aan het European Youth Parliament (EYP) was erg vormend voor Wilhelm. “Je leert niet alleen een mening te vormen en oplossingen te bedenken voor maatschappelijke en politieke kwesties, maar ook debatteren, omgaan met de media en event- en projectmanagement. Het feit dat je dit doet met jongeren uit zoveel verschillende landen en met allemaal verschillende achtergronden, is heel transformerend. Veel van wie ik ben geworden, heb ik te danken aan het EYP.”
“Democratie is een illusie zonder actief burgerschap. Burgers moeten de kans krijgen om betrokken te raken en het collectieve belang te dienen.”
Agenda 2030
Al jaren zet Wilhelm zich in voor de VN-Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling. Over het bereiken van de doelen is ze wel minder hoopvol dan in het begin. “Met COVID is de urgentie van de Agenda 2030 een hele tijd van de politieke agenda’s verdwenen en de oorlog in Oekraïne heeft het er niet makkelijker op gemaakt. De prijzen van boodschappen en energie zijn gestegen, terwijl de salarissen nauwelijks omhooggingen. Dat maakt het voor de rechtervleugel van de politiek gemakkelijk om in te spelen op de angsten van mensen, terwijl we nu echt aan de lange termijn moeten denken. Maar als je identiteit en je geld zijn geïnvesteerd in de manier waarop dingen nu zijn, is het heel moeilijk om te horen dat het misschien schadelijk is en dat er wellicht een betere manier is.
We zijn allemaal getraind om op ons ego gericht te zijn. Het vergt oefening om gericht te worden op het hele ecosysteem, te denken aan anderen – zelfs mensen die je nooit zult ontmoeten -en aan de lange termijn van het leven op deze planeet. Op het niveau van de machtsbesluitvorming ben ik er niet zeker van of we dat kritieke omslagpunt, waarop voldoende mensen bereid zijn om andere keuzes te maken en te accepteren dat ze dingen moeten veranderen, vroeg genoeg zullen bereiken. We moeten het echter absoluut proberen, anders is het natuurlijk zeker verloren.
Het Dalai Lama Fellowship, waar ik deze zomer mee ben begonnen, geeft mij wat dat betreft nieuwe hoop. Het is zo krachtig om samen te komen vanuit een ruimte van wederzijdse nieuwsgierigheid en waardering. Dat versterkt mijn vertrouwen, omdat ik weet dat we wereldwijd met heel veel mensen zijn die allemaal hun eigen gaven hebben en samen een betere toekomst willen creëren.”
Systeemdenken
Wilhelm benadrukt dat we meer systemisch moeten denken: hoe kunnen we onze macht en invloed inzetten om het systeem te veranderen? “Elke dag kunnen we heel veel doen, in al onze keuzes: wat eet ik, hoe reis ik, wat koop ik, waar koop ik, van wie koop ik en moet ik überhaupt iets kopen? Maar ook: hoe behandel ik mijn naasten? Elke handeling, elke keuze, is belangrijk.”
“Realiseer je wel,” zo benadrukt Wilhelm “dat je niet alles kúnt veranderen. We leven nu eenmaal in gebroken systemen. Het is bijvoorbeeld niet mijn keuze dat bepaalde producten die vroeger in glazen en herbruikbare verpakkingen werden verpakt nu in plastic zitten dat voor eenmalig gebruik is. Het is ook volstrekt onmogelijk om op alle fronten perfect te zijn. Als je dat verlangt, beginnen mensen er niet eens aan. Je kunt beter gewoon aan de slag gaan en met verantwoordelijkheidsgevoel en compassie stap voor stap bekijken waar je vooruitgang kunt boeken. Het is belangrijk om ons te realiseren dat we enorme macht hebben als we ervoor kiezen om aan systeemverandering te werken, maar ook dat niet alles binnen onze invloedssfeer ligt. In plaats van ons hierdoor te laten deprimeren, moeten we ontdekken wat we vandaag kunnen doen, en morgen, en blijven vooruitgaan.
Het is daarbij belangrijk dat we, naar het concept van systeemdenker Peter Senge, in de creatieve spanning tussen realiteit en visie blijven. Senge zegt: als je alleen maar bezig bent met hoe de dingen nu zijn, ben je depressief en cynisch; en als je alleen maar met visie bezig bent, ben je irrelevant omdat je niets van de grond brengt. We moeten juist vanuit die creatieve spanning de uitdagingen aangaan en ons best doen.”
Wilhelm werkte de afgelopen zeven jaar vooral vanuit het door haar opgerichte collaboratio helvetica. “We hebben het concept van systeemveranderingswerk en sociale innovatielabs in Zwitserland onder de aandacht gebracht. We hebben gesproken op talloze conferenties in allerlei sectoren, honderden mensen getraind in methodologieën voor systeemverandering, projecten begeleid en nieuwe gesprekken geïnitieerd. Het moeilijke van systeemveranderingen is natuurlijk dat je nooit op een punt komt dat je kunt zeggen dat het klaar is, maar we hebben vele deuren geopend, zaadjes geplant en de bodem bemest voor mensen die dit werk in de toekomst willen doen.” Hoewel ze betrokken blijft, heeft Wilhelm de operationele verantwoordelijkheid voor de organisatie inmiddels overgedragen. “Ik onderzoek nu het idee om te promoveren op het gebied van systeemverandering.”
Programma Maastricht
Tijdens de conferentie in Maastricht verzorgt Wilhelm twee programmaonderdelen: een lezing en een avondprogramma. “In de lezing ga ik in op zowel de theorie als de praktijk van systeemverandering en systeemdenken. In het avondprogramma maken we het persoonlijker met vragen als: wat betekent het om een mens te zijn in al deze complexiteit en uitdagingen? Wat betekent het om een leider te zijn? En hoe zorg ik ook voor mezelf als leider, als iemand die echt probeert bij te dragen aan verandering?
Studenten staan op het punt grote keuzes te maken in wie ze willen worden. Ik hoop de deur van inspiratie te openen en te laten zien dat ze hun eigen pad kunnen uitstippelen. Je hoeft niet af te gaan op wat ouders zeggen of wat de maatschappij je opdringt omwille van het verwrongen concept van ‘succes’. Als je je waarden kent, kun je gewoon jezelf zijn en je eigen pad kiezen. Als ik de studenten een beetje vertrouwen kan geven dat ze iets durven te doen dat misschien onconventioneel is of een tikje riskant, omdat het bijvoorbeeld betekent dat ze een eigen organisatie moeten oprichten of minder geld verdienen, dan is het de moeite waard.”
Bio
Nora Wilhelm is een sociale vernieuwer, ondernemer en onderzoeker die zich inzet voor een wereld waarin mensen en planeet kunnen bloeien. Als changemaker sinds haar tienerjaren heeft ze een achtergrond in jongerenbetrokkenheid en actief burgerschap.
Ze was voorzitter van het European Youth Parliament Zwitserland van 2014-2016 . In 2017 was ze medeoprichter van collaboratio helvetica, een initiatief dat systemische verandering richting de Agenda 2030 in Zwitserland katalyseert door het cultiveren van een sectoroverschrijdend innovatie-ecosysteem, het opbouwen van de benodigde capaciteit, open kennisdeling en het empoweren van leiders in systeemverandering.
In 2023 was ze medeoprichter van het well – change atelier om op kunst gebaseerde processen en hulpmiddelen om verbinding, creativiteit en welzijn te cultiveren voor meer mensen beschikbaar te maken.
Wat moeten universiteiten doen om hun studenten voor te bereiden op de complexe maatschappelijke en klimatologische uitdagingen?
“Ik denk dat het heel belangrijk is dat universiteiten hun studenten voorbereiden om kritisch na te denken over de verschillende sectoren die ze betreden en over de uitdagingen waar de mensheid voor staat. Studenten moeten geconfronteerd worden met opties en met de vraag waarom de dingen zijn zoals ze nu zijn en hoe ze anders zouden kunnen. Ze moeten leren denken in veelheid, alternatieven en nuance. Als ze bijvoorbeeld economie studeren, moeten ze verschillende economische theorieën voorgeschoteld krijgen en niet slechts worden blootgesteld aan neoliberale evangelisatie. Ik denk dat dit voor alle disciplines geldt. Daarnaast is het natuurlijk belangrijk om recente ontwikkelingen, zoals het genderperspectief en een minder bevooroordeelde geschiedschrijving, te integreren in de curricula.
Ook denk ik dat universiteiten studenten moeten uitnodigen om suggesties in te brengen en soms ook de leiding en verantwoordelijkheid te nemen in de uitvoering ervan. Om ze te behandelen als de creatieve en intelligente volwassenen die ze zijn; lerend (zoals wij allemaal!) en met veel te bieden. Ik vond het altijd erg stimulerend als ik op de universiteit een blok had dat me de kans gaf om te werken aan een project dat me aan het hart ging en niet alleen maar papers te schrijven die verder nooit iemand leest. Je kunt lesblokken opzetten waarin studenten zich verbinden aan een lokale gemeenschap of bijvoorbeeld een NGO ondersteunen en daar vervolgens over schrijven. Ik denk dat het goed is om wat meer uit de ivoren toren van de universiteit te komen en studenten toe te staan om dingen uit de echte wereld te doen.
In het ideale scenario lopen universiteiten voorop in elke ontwikkeling en bereiden ze studenten voor om actief leiderschap op zich te nemen en nieuwe paden te banen naar een leefbare toekomst. Als je jonge mensen echt wil voorbereiden om hun vakgebied in te gaan en de nodige veranderingen door te voeren, vereist dat zowel veel kennis als de nederigheid om te zeggen dat zij ons óók zullen onderwijzen. Zij zullen nieuwe paden bewandelen die wij nog niet bewandeld hebben.
Tegelijkertijd denk ik dat het belangrijk is dat een universiteit kritisch kijkt naar de meer praktische keuzes die het maakt als instituut. Wat is bijvoorbeeld de ecologische voetafdruk van het eten dat in de mensa wordt geserveerd? Hoe duurzaam is de inkoop van materialen? Net zoals in je persoonlijke leven, kun je met al deze beslissingen een verschil maken.”
Een tip aan studenten voor de komende Europese verkiezingen?
“Stem! Het recht om te stemmen is een luxe die niet vanzelfsprekend is. Het geeft je de kans om de toekomst van de EU, en van waar de EU internationaal voor zal staan, mee vorm te geven. Maak gebruik van die mogelijkheid. En ten tweede: stem op wie volgens jou het beste met de toekomst voorheeft en op wie er volgens jou voor zorgt dat de diversiteit van de samenleving in het Europese Parlement voldoende vertegenwoordigd is.”
Nora Wilhelm: Strategieën voor verandering – Nieuwe wegen van weten naar doen wordt georganiseerd in samenwerking met Sustainable UM2030, Studium Generale en The InnBetween.
